દેશમાં છેલ્લા પાંચ વર્ષ દરમિયાન જેલમાં બંધ 817 કેદીઓના મોત

ખાસ-ખબર સંવાદદાતા
દેશભરની જેલોમાં 2017થી 2021 દરમિયાન 817 કેદીઓના અકુદરતી મૃત્યુનું મુખ્ય કારણ આત્મહત્યા છે.

કસ્ટોડિયલ મૃત્યુની સંખ્યામાં વર્ષ 2019થી સતત વધારો જોવા મળ્યો છે. વર્ષ 2021 સુધીમાં 80 ટકા મૃત્યું આત્મહત્યા તરીકે નોંધાઈ છે જે સૌથી વધુ છે. સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા જેલ સુધારણા પર રચાયેલી સમિતિએ જેલમાં અકુદરતી મૃત્યુને રોકવા માટે આત્મહત્યા વિરોધી બેરેક બનાવવાની જરૂરિયાત પર પણ ભાર મૂક્યો છે. સર્વોચ્ચ અદાલત દેશભરની 1,382 જેલોમાં પ્રવર્તતી પરિસ્થિતિઓને લગતા કેસ પર વિચારણા કરી રહી છે. આ મામલે 26 સપ્ટેમ્બરે સુનાવણી થવાની છે.
કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 2017-2021 દરમિયાન દિલ્હીમાં સૌથી વધુ 40 આત્મહત્યા નોંધાઈ હતી. આ પાંચ વર્ષમાં વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે 462 મૃત્યુ થયા હતા અને 7,736 કેદીઓ બીમારીને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. 2017-2021 વચ્ચે ભારતીય જેલોમાં કુલ 817 અકુદરતી મૃત્યુ થયા છે, જેમાં 660 આત્મહત્યા અને 41 હત્યાનો સમાવેશ થાય છે.

આ સમયગાળા દરમિયાન 46 મૃત્યુ આકસ્મિક મૃત્યુ સાથે સંકળાયેલા હતા, જ્યારે સાત કેદીઓ અનુક્રમે બહારના તત્વોના હુમલા અને જેલ કર્મચારીઓની બેદરકારી અથવા ટોર્ચરને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. સુપ્રીમ કોર્ટમાં સમિતિએ રજૂ કરેલા તેના અહેવાલમાં જણાવ્યું હતું કે, ભીડભાડવાળી જેલોમાં અકુદરતી મૃત્યુની શક્યતા વધુ છે અને તેણે કહ્યું, ’જેલના માળખાકીય માળખાની હાલની ડિઝાઇનમાં, સંભવિત ફાંસીની જગ્યાઓ અને સંવેદનશીલ સ્થળોની ઓળખ કરવામાં આવી છે અને તેને આત્મહત્યા સાથે બદલવામાં આવી છે. આત્મહત્યા વિરોધી સેલ/ બેરેક બાંધવાની જરૂર છે.’ સમિતિએ ભલામણ કરી છે કે શક્ય હોય ત્યાં સુધી કોર્ટમાં વરિષ્ઠ નાગરિકો અને બીમાર કેદીઓની રજૂઆત વીડિયો કોન્ફરન્સિંગ દ્વારા કરવામાં આવે. આ સિવાય જેલ સ્ટાફને ચેતવણીના ચિહ્નોને ઓળખવા માટે તાલીમ આપવી જોઈએ અને જેલમાં જીવન સલામતી માટે યોગ્ય તંત્ર ઉભું કરવું જોઈએ. જેલ પ્રશાસને કેદીઓમાં થતી હિંસા રોકવા માટે તાત્કાલિક અને અસરકારક પગલાં લેવા જોઈએ.

જેલોમાં હિંસા ઘટાડવા માટે એવી ભલામણ કરવામાં આવે છે કે પ્રથમ વખતના અપરાધીઓ અને પુનરાવર્તિત અપરાધીઓને અલગથી જેલો, હોસ્પિટલો અને અદાલતો અને અન્ય સ્થળોએ લઈ જવામાં આવે. સમિતિએ પોતાની ભલામણમાં એમ પણ કહ્યું છે કે ટ્રાન્સજેન્ડર કેદીઓને જેલમાં અન્ય કેદીઓની જેમ જ વ્યવહાર કરવામાં આવે. તેમને તમામ સમાન અધિકારો અને સુવિધાઓ પણ આપવી જોઈએ. સુપ્રીમ કોર્ટે સપ્ટેમ્બર 2018માં જસ્ટિસ (નિવૃત્ત) રાયની અધ્યક્ષતામાં ત્રણ સભ્યોની સમિતિની રચના કરી હતી જે જેલમાં સુધારા સાથે સંબંધિત મુદ્દાઓ પર ધ્યાન આપે છે અને જેલોમાં ભીડ સહિત વિવિધ પાસાઓ પર ભલામણો કરે છે.

817 અકુદરતી મૃત્યુમાંથી 660 આત્મહત્યા
સુપ્રીમ કોર્ટના પૂર્વ ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ (નિવૃત્ત) અમિતાવ રાયના નેતૃત્વ હેઠળની સમિતિએ જણાવ્યું હતું કે 817 અકુદરતી મૃત્યુમાંથી 660 આત્મહત્યા હતી અને ઉત્તર પ્રદેશમાં આ સમયગાળા દરમિયાન સૌથી વધુ 101 આત્મહત્યા નોંધાઈ હતી. છેલ્લા પાંચ વર્ષ દરમિયાન એટલે કે 2017થી 2021 દરમિયાન, ઉત્તર પ્રદેશમાં દેશમાં સૌથી વધુ આત્મહત્યા થઈ છે, ત્યારબાદ પંજાબ અને બંગાળ રાજ્યો છે જ્યાં અનુક્રમે 63 અને 60 કેદીઓએ આત્મહત્યા કરી છે.