સફળતા અને નિષ્ફળતા : જીવન એક કાવ્ય, એક ફિલોસોફી, એક રહસ્ય!

‘સફળતા પાછળ મારી મહેનત છે!’ આ એક વાક્ય જ મનુષ્યને અભિમાની-તોછડો અને વિકૃત બનાવી દે છે, પછી સફળતા તેનાં દિમાગમાં ચડી જાય છે

રંગ છલકે છે
– કિન્નર આચાર્ય

‘અમે રાત-દિવસ એક કર્યા ત્યારે આ સફળતા મળી છે. કારખાનામાં પાટિયાં પર રાત્રે સૂઈ જતાં હતાં!’ આવા ડાયલોગ્સ ઉદ્યોગપતિઓ પાસેથી બહુ સાંભળવા મળશે. અભિનેતાઓ કહેશે કે, તેમણે લોકલ ટ્રેનમાં મુસાફરી કરી છે અને સ્ટુડિયોઝમાં બહુ ધક્કા ખાધાં છે- પછી આજે તેઓ સફળ બન્યાં છે. ‘સફળતા પાછળ મારી મહેનત છે!’ આ એક વાક્ય જ મનુષ્યને અભિમાની-તોછડો અને વિકૃત બનાવી દે છે. પછી સફળતા તેનાં દિમાગમાં ચડી જાય છે. જાણીતા સોશિયલ મીડિયા ઈન્ફલ્યુએન્સર નીરજ બધવારે આ વિષય પર હમણાં એક અફલાતૂન પીસ લખ્યો છે. તેમાં વાત શાહરૂખ ખાન અને વિરાટ કોહલીની આવે છે પરંતુ વત્તેઓછે અંશે આપણને સૌને એ લાગુ પડે છે. ઓવર ટુ નીરજ બધવાર….

એક ફેન તરીકે શાહરૂખ ખાન સાથેનો સંબંધ હંમેશા લવ-હેટનો રહ્યો છે. બાળપણમાં જ્યારે મેં તેમને પહેલીવાર ’સર્કસ’માં જોયા ત્યારે મને તેનામાં મોહનો અનુભવ થયો. તેનામાં કંઈક હતું જેણે તેને રોકવા અને જોવાની ફરજ પાડી. ત્યારે શું હતું, બહુ સમજણ નહોતી, પણ તેમનામાં કંઈક એવું હતું જે તેમને જબરદસ્ત રીતે બાંધે છે. દિવાના, બાઝીગર, ડર અને દિલવાલે દુલ્હનિયા લે જાયેંગે સાથે તેમની સાથે એ જ લગાવ ચાલુ રહ્યો. તેની એક ફિલ્મ અધવચ્ચે ફ્લોપ થઈ જાય તો તે તે સમયે સચિન તેંડુલકરની વહેલા આઉટ થઈ જવા જેટલું ખરાબ લાગ્યું. તેની એક ફ્લોપ પણ અંગત નિષ્ફળતા જણાતી હતી. જેમ કે તમે તમારી જાતને કોઈને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે. પરંતુ સમય જતાં આ જ શાહરૂખ ધીમે ધીમે પોતાનો ચાર્મ ગુમાવવા લાગ્યો. તેના હાવભાવ, બોડી લેંગ્વેજ, તેની બધી ચાલાકી કંટાળાજનક બની ગઈ. બહારની ફિલ્મોમાં પણ તેમના વ્યક્તિત્વમાં ’હું’નો દબદબો હતો. તેમનો આ ’હું’ તેમના ઈન્ટરવ્યુમાં, તેમના અભિનયમાં બધે દેખાતો હતો. એક કલાકાર માટે તેની સફળતાને વધુ ગંભીરતાથી ન લેવી તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તમે જે બની ગયા છો તેને વધારે મહત્વ ન આપો. અને જ્યારે તમે તેના વિશે વધુ વિચારવાનું શરૂ કરો છો, તો પછી તમારા વિશેનો વિચાર સ્વયંભૂ થઈ જાય છે અને તમારા આંસુઓમાંથી ડોકિયું કરવા લાગે છે.

મને યાદ છે કે હમ દિલ દે ચૂકે સનમ દરમિયાન સંજય લીલા ભણસાલીએ ઐશ્વર્યા રાયને કહ્યું હતું કે, તું ભૂલી જા કે તું વિશ્વની સૌથી સુંદર મહિલા છો, તું મિસ વર્લ્ડ રહી ચુકી છે. કારણ કે જો તું ભૂલીશ નહીં, તો તે સ્ક્રીન પર તારા પાત્રમાં છલકાશે અને તે નંદિનીની નિર્દોષતાને તોડી નાખશે! સમય જતાં, શાહરૂખ માટે એ ભૂલી જવું મુશ્કેલ બન્યું કે તે એશિયાનો સૌથી મોટો સુપરસ્ટાર છે. તે ભારત બહાર સૌથી વધુ જાણીતો અભિનેતા છે. તેની સેન્સ ઓફ હ્યુમર અજોડ છે. તેનો સ્પોન્ટેનસ પ્રતિભાવ અદ્ભુત હોય છે. એવું કહેવાય છે કે જ્યારે તમે તમારી સારી બાબતો વિશે વધુ પડતું વિચારો છો, ત્યારે તમને તમારા વિશે એકદમ ચાલાક બની જાવ છો. અને તમે તેમનાથી કમ્ફર્ટેબલ નથી હોતા.

સમય જતાં, શાહરૂ ખ માટે એ ભૂલી જવું મુશ્કેલ બન્યું કે તે એશિયાનો સૌથી મોટો સુપરસ્ટાર છે

એક અભિનેતા તરીકે શાહરૂખ સાથે સમય સાથે પણ એવું જ થયું. તે ગમે તેવો રોલ કરે, પરંતુ તેના વ્યક્તિત્વ પર સવાર ’કિંગ ખાન’ તેનો પીછો છોડ્યો નહીં. આ ફિલ્મમાં તે જે પણ પાત્ર કરી રહ્યો હતો, તે શાહરૂખ નામનો જ વ્યક્તિ છે એવું લાગતું હતું. અને અહીંથી જ એક સ્ટાર તરીકેના તેનાં ખરાબ દિવસો પણ શરૂ થયા અને તેમની ફિલ્મો એક પછી એક ખાબકવા લાગી. તે શાહરૂખ ખાન હતો, તે ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી હતો, તેના લાખો-કરોડો ચાહકો હતા, પરંતુ આ બધી બાબતોની સિદ્ધિ પહેલા જેવી નહોતી.

જેવી રીતે વિરાટ કોહલીની સદીઓ આવતી બંધ થઈ ગઈ છે. મને લાગે છે કે જો તે થોડો નમ્ર બનશે, તો તે પોતાના માટે સમય સરળ બનાવશે. જ્યારે બધું તમારી તરફેણમાં જાય છે, ત્યારે શક્ય છે કે તમને એવું લાગવા લાગે કે મેં જીવન સેટલ કરી લીધું છે. મને સફળતાની ફોર્મ્યુલા મળી ગઈ છે. જો હું આટલી મહેનત કરીશ તો મને સફળ થવાથી કોઈ રોકી શકશે નહીં. પરંતુ જીવન માત્ર ગણિત નથી. એ કવિતા છે, ફિલસૂફી પણ છે અને રહસ્ય પણ છે. જો તમારી મહેનત જ તમને સફળ બનાવે છે, તો એ વિચાર દુનિયાભરનાં સફળ લોકોમાં અભિમાન પેદા કરશે. અને જ્યારે તમે જિંદગીને કાવ્ય સમજો છો ત્યારે તમારી ઉજવણીમાં, તમારી સફળતામાં, ઘમંડ નહીં, પરંતુ સંયમ હોય છે. ભગવાનને નારાજ કરવાના ભયથી જે સંયમ આવે છે, એવો સંયમ.

સમય જતાં જીવન તમને શીખવે છે કે સખત પરિશ્રમ મહત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ તેનાથી પણ વધુ મહત્વનું એ સમજવું છે કે ’જો હું ન હોત તો મારી જગ્યાએ બીજું કોઈ હોત’. મારા કરતાં વધુ સક્ષમ વ્યક્તિ હતી પણ એ કદાચ ખોટી જગ્યાએ હતી. તમારામાં સચિન તેંડુલકર કરતાં વધુ ટેલેન્ટ હોઈ શકે છે પરંતુ 5 વર્ષની ઉંમરે તમારી પ્રતિભાને ઓળખવા માટે તમારી પાસે અજીત તેંડુલકર જેવો ભાઈ નથી. તમારી પાસે અજીત જેવો ભાઈ પણ હોઈ શકે, પરંતુ તમારી કુશળતાને નિખારવા માટે રમાકાંત આચરેકર જેવો કોઈ શિક્ષક નથી. આવી વિચારસરણી વ્યક્તિને કૃતજ્ઞતાથી ભરી દે છે અને સફળતાને પચાવવામાં મદદ કરે છે. પરંતુ જ્યારે તમે તમારી સફળતાનું એકમાત્ર કારણ તમારી જાતને માનો છો, તો નિષ્ફળતામાં પણ તમે તમારી જાતને સંપૂર્ણપણે એકલા જ અનુભવો છો. તમને લાગે છે કે તમારી પ્રાર્થના કોઈ સાંભળશે નહિ. પછી એક જ ટેલેન્ટ સાથે કોઈ ફિલ્મ ચાલતી નથી અને બે વર્ષ સુધી કોઈ સદી નથી ફટકારતી.

પ્રશ્ન એ છે કે આ બધી વાતો શા માટે. તો વાત એમ છે કે શાહરૂખ ખાનની આગામી ફિલ્મ ડંકી નિમિત્તે ગઈ કાલે જ્યારે તેણે એક ટ્વીટ કર્યું ત્યારે મનમાં એક પછી એક આ બધા વિચારો આવવા લાગ્યા. ગઈ કાલે તેની ફિલ્મનું ટીઝર રિલીઝ કરવામાં આવ્યું હતું. આ ટીઝરમાં શાહરૂખ રાજકુમાર હિરાની સાથે કામ કરવા ઉત્સુક છે. આ ટીઝર શેર કરતી વખતે તે પોતાના ટ્વિટમાં રાજકુમાર હિરાણીનો આભાર પણ માની રહ્યો છે. ટીઝર અને તેની ટ્વીટ સૂચવે છે કે તે રાજકુમાર હિરાણી સાથે કામ કરવા બદલ આભારી છે. આમ કરીને તે એ પણ માની રહ્યો છે કે આજે તેને કરિયરમાં રાજકુમાર હિરાનીની સખત જરૂર છે. આ બધું વાંચીને મને ખૂબ આનંદ થયો. શાહરૂખ ખાન જેવા મોટા અભિનેતા અને અમુક અંશે સ્વકેન્દ્રી વ્યક્તિ પોતાની વાસ્તવિકતાને આટલા ખુલ્લા દિલે સ્વીકારે એ જોવું ખૂબ જ સારું લાગ્યું. તેને લાગ્યું કે તે જરા નમતું જોખી રહ્યો છે. હાલમાં જ તેણે મજાકમાં આવી કેટલીક વાતો કહી છે. પણ નવી ફિલ્મ નિમિત્તે આટલું નિખાલસપણે (ભલે મજાકમાં પણ) કહેવું ગમ્યું. આમ કરીને તે કૃતજ્ઞતા દર્શાવે છે. તમારી જાતને નીચે મૂકીને. બીજાની સ્થિતિ સ્વીકારવી. કદાચ સમય જતાં તે એ પણ સમજી ગયો કે સીધી કમર વડે તમે સતત ઉપર નથી ચઢી શકતા. ચઢતા રહેવા માટે તમારે વળવું પડશે. અને આગળ વધતા રહેવા માટે આ બેન્ડિંગ સૌથી મહત્વની
બાબત છે.

સમાપ્ત કરતાં પહેલાં, હું આ સંદર્ભમાં બાળપણ સાથે સંબંધિત એક ઝાંખી યાદનો ઉલ્લેખ કરવા માંગુ છું. વર્ષો પહેલા મેં ટીવી પર પ્રખ્યાત બોક્સર મોહમ્મદ અલીની સોની લિસ્ટન સામેની વર્લ્ડ ટાઈટલ મેચ પહેલા એક ક્લિપ જોઈ હતી (વિગતો પછીથી બહાર આવી હતી), હું અત્યાર સુધીનો સૌથી મહાન ખેલાડી છુંસાથે જ અલીએ કહ્યું કે મેં આ જોકરને 15 વાર કહ્યું કે હું તને ખરાબ રીતે હરાવીશ. જો તે હજુ પણ ન સમજે તો હું તેને ફાડી નાખીશ. આ ભાષણમાં તેમણે બીજી ઘણી બધી વાતો કરી અને બાળક હોવા છતાં મને તેમનો આ સ્વર પસંદ ન આવ્યો. જો તમે ઇચ્છો તો, તમે કહી શકો છો કે જ્યાં સુધી ખેલાડી જીતી રહ્યો છે, તો પછી શું ફરક પડે છે કે તે નમ્ર છે કે જીદ્દી… એટલે જીતવું, ચેમ્પિયન બનવું. તે સાચું જણાય છે અને મોહમ્મદ અલી પણ પાછળથી તે મેચમાં સોની લિસ્ટનને હરાવીને ચેમ્પિયન બન્યો હતો. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે પછી શું થયું.

વર્ષ 1980માં, 38 વર્ષની ઉંમરે, મોહમ્મદ અલીને પાર્કિન્સન રોગ હોવાનું નિદાન થયું હતું. તે પાણીનો ગ્લાસ પણ બરાબર પકડી શકતો ન હતો… પોતાના પગ પર યોગ્ય રીતે ઊભા રહી શકતો હતો… પોતાના શરીરને નિયંત્રણમાં રાખી શકતો હતો. મોહમ્મદ અલી પાછળથી આખી જીંદગી આ રીતે જીવ્યા અને વર્ષ 2016 માં આ રોગથી મૃત્યુ પામ્યા. જે માણસે કહ્યું કે હું સર્વશ્રેષ્ઠ છું તે તેના છેલ્લા વર્ષોમાં તેનું નામ પણ યોગ્ય રીતે બોલી શક્યો નથી! સફળતામાં નમ્ર બનવું એ તમારી પ્રતિભા માટે ભગવાનનો આભાર માનવા સિવાય બીજું કંઈ નથી. સ્મરણ રહે , કોઈપણ રીતે, સમય ઈન્સ્ટા ઈન્ફ્લુએન્સરના ડીપી કરતા ઝડપથી બદલાય છે.