ભારત વૈશ્વિક સ્તરે “દૂધ ઉત્પાદન હબ”: 22 વર્ષમાં ગુજરાતનું મિલ્ક પ્રોડક્શન 119.63 લાખ મેટ્રિક ટન વધ્યું, સરેરાશ 10.23% વૃદ્ધિ

સંપૂર્ણ ખોરાક હોવાને કારણે દૂધને શ્રેષ્ઠ અને આરોગ્યપ્રદ ખોરાક માનવામાં આવે છે, કારણ કે તે કેલ્શિયમ અને વિટામિન્સથી ભરપૂર છે. દૂધના મહત્વને ઉજાગર કરવા, ભારતમાં દૂધ ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવા અને ગ્રામીણ આજીવિકાને સમૃદ્ધ બનાવવા દર વર્ષે ઉજવવામાં આવે છે, રાષ્ટ્રીય દૂધ દિવસ 26મી નવેમ્બરે ઉજવવામાં આવે છે. તે શ્વેત ક્રાંતિના પિતા ડો. વર્ગીસ કુરિયનની જન્મજયંતિ સાથે એકરુપ છે.

ભારત હવે વૈશ્વિક સ્તરે “દૂધ ઉત્પાદન હબ” બની ગયું છે. દેશની સાથે ગુજરાતે દૂધ ઉત્પાદન ક્ષેત્રે પણ નફો કર્યો છે. છેલ્લા 22 વર્ષોમાં, જ્યારે દેશના દૂધ ઉત્પાદનમાં સરેરાશ વાર્ષિક 8.46 ટકાનો વધારો નોંધાયો છે, ત્યારે ગુજરાતમાં 119.63 લાખ મેટ્રિક ટનનો વધારો થયો છે, જે સરેરાશ 10.23 ટકાના વધારાને સમકક્ષ છે. આજે, ગુજરાત 172.80 લાખ મેટ્રિક ટનના વાર્ષિક દૂધ ઉત્પાદન સાથે દેશમાં ચોથા ક્રમે છે, જે ભારતના કુલ દૂધ ઉત્પાદનમાં 7.49 ટકા યોગદાન આપે છે.

ગુજરાતમાં દૂધ ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ સાથે, છેલ્લા 22 વર્ષમાં દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતામાં પણ અભૂતપૂર્વ વધારો જોવા મળ્યો છે. 2000-01માં ગુજરાતમાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા માત્ર 291 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતી. 2022-23 સુધીમાં, સમગ્ર દેશમાં માથાદીઠ દૂધની ઉપલબ્ધતા પ્રતિદિન 459 ગ્રામ સુધી પહોંચી, જ્યારે ગુજરાતની માથાદીઠ દૂધ ઉત્પાદકતા વધીને 670 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ થઈ. અમૂલ ફેડરેશન ગુજરાતમાં પશુપાલકો અને ગ્રાહકો વચ્ચે સેતુની ભૂમિકા ભજવે છે. માત્ર 6 સભ્ય યુનિયનો અને 49 કરોડના ટર્નઓવર સાથે 1973માં સ્થપાયેલ અમૂલ ફેડરેશન હવે ગુજરાતમાં 18 સભ્ય યુનિયન ધરાવે છે. આ યુનિયનો દ્વારા અમૂલ દરરોજ 3 કરોડ લિટરથી વધુ દૂધ એકત્ર કરે છે. અમૂલ ગુજરાતમાં એકત્ર કરાયેલા દૂધમાંથી વિવિધ ઉત્પાદનોનું ઉત્પાદન કરે છે અને તેને સમગ્ર ભારતમાં અને લગભગ 50 વિવિધ દેશોમાં વેચે છે. અમૂલના ડેરી ડેવલપમેન્ટ મોડેલે પશુપાલનના સામાજિક-આર્થિક વિકાસ માટે આત્મનિર્ભર મોડલ બનાવીને વૈશ્વિક સ્તરે ભારતને ગૌરવ અપાવ્યું છે.

દૂધ ઉત્પાદકતા વધારવા માટે ગુજરાત સરકારના પ્રયાસો
પાટણ ખાતે સેક્સ્ડ વીર્ય લેબોરેટરીનું ઓપરેશન ફાયદાકારક સાબિત થયું છે. રાજ્યની દૂધ ઉત્પાદકતા સતત વધી રહી છે, આ પ્રયોગશાળામાં ઉત્પાદિત જાતિય વીર્યના ઉપયોગ દ્વારા 90 ટકાથી વધુ પ્રાણીઓ ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા વાછરડાઓને જન્મ આપે છે. વધુમાં, રાજ્ય સરકારની સંસ્થાઓમાં જાતિય વીર્યનો ઉપયોગ કરીને કૃત્રિમ ગર્ભાધાન માટેની વર્તમાન ફી 300 થી ઘટાડીને 50 કરવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત, સરકાર ઉચ્ચ આનુવંશિક-ગુણવત્તાવાળા માદા પશુઓની સંખ્યામાં વધારો કરવા માટે પશુઓમાં IVF ને પ્રોત્સાહન આપી રહી છે જેથી ઉચ્ચ દૂધ ઉત્પાદન થાય. સરકાર આ પ્રક્રિયા માટે 25,000 ની સહાય પૂરી પાડે છે, જેની કિંમત 19,780 છે, જે પશુપાલકોને IVF સારવાર માટે માત્ર 5,000 ચૂકવવાની મંજૂરી આપે છે.

આ પ્રયાસોના પરિણામે ગુજરાતમાં દૂધ ઉત્પાદકતામાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળ્યો છે. 2000-01 ની સરખામણીમાં, 2022-23માં દેશી ગાયોની દૂધ ઉત્પાદકતામાં 57 ટકા, સંકર ગાયોમાં 31 ટકા, ભેંસોમાં 38 ટકા અને બકરીઓમાં સરેરાશ 51 ટકાનો વધારો થયો છે.