પર્યુષણ પર્વનો આઠમો દિવસ – સંવત્સરી એટલે ક્ષમા માંગવાનો દિવસ

ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્ જે વીર હોય એમને જ ક્ષમા આપવાનો અધિકાર છે. કાયરની ક્ષમા એ ક્ષમા નથો પણ નિર્બળતાની નિશાની છે. ક્રોધનાં કડવા ફળ હોય છે એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. જૈન ધર્મમાં સંવત્સરી પર્વ એ મહાપર્વ ગણાય છે. આરાધકો સાયંકાળે લગભગ ત્રણ કલાકનું સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કરે છે, જેમાં વર્ષભરમાં કરેલા અનેક પાપોનું પ્રાયશ્ચિત કરે છે.

ભૂલોનો પસ્તાવો કરી મિચ્છા-મિ-દુક્કડમ્ એ સૂત્રો ક્ષમા માગે છે. જ્યાં સુધી છદ્મસ્થ દશા છે ત્યાં સુધી બૂલો અવશ્ય સંભવે છે અને જ્યાં સુધી ભૂલો સંભવે છે ત્યાં સુધી ભૂલોના પ્રાયશ્ચિતરૂપ પ્રતિક્રમણની આવશ્યકતા છે. અર્થાત્ પાપદોષોથી મલિન થયેલા જીવની શુદ્ધિ માટે મહાજ્ઞાનીઓએ પ્રતિક્રમણ અનુષ્ઠાન બતાવેલું છે.
ભગવાન મહાવીર સ્વામોએ પ્રરૂપેલા ધર્મમાં દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર્ય તથા તપ એ મુખ્ય છે. ધર્મધ્યાન, સાધના, સેવા-પૂજા, આધ્યાત્મિક ક્રિયાકાંડો, વ્રતો ઉપવાસ, આયંબીલ, ઉપધાન તપ, વર્ધમાન તપ, વીસ સ્થાનક ઓળી તપ વગેરેનો અર્ક તથા રસ-કસ એ આ સંવત્સરી છે. મહાવીર સ્વામી સ્વયં ક્ષમાના સાગર હતા.
એમના ઉપર અનેક વિઘ્નો ઉપસર્ગો આવ્યા છતાં તેઓ સર્વે જીવો પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવે જ રહેતા હતા. ચંડકોશિયા મહાનાગે એમને અનેક ડંખ માર્યા છતાં તેઓ ક્ષમાવાન જ રહ્યા. તેઓ વિતરાગ અને સર્વજ્ઞા ભગવંત હતા. એમના પ્રમુખ શિષ્ય ગણધર ગૌતમ સ્વામી પ્રત્યે એમને રાગ ન હતો, જ્યારે ચંડકોશિયા મહાસાપ પ્રત્યે દ્વેષ ન હતો.
સર્વ જીવ-માત્ર પ્રત્યે કરુણા અને દયાની ભાવના એ આ મહાન સંવત્સરી પર્વની સાચી શીખ છે. માનવમાત્ર જાણે કે અજાણે ભૂલ, અપરાધ કે પાપ કરતો રહેતો હોય છે.
વિરુ મેલા કપડાં સાબુથો સાફ થાય. અસાધ્ય રોગ હોય તો પણ દવા – ઓપરેશનથો દૂર થઈ શકે. પાપના નિવારણ માટે કોઈ દવા કે ઓપરેશન નથી. પાપના નિવારણ માટે પસ્તાવો કે પ્રાયશ્ચિત સિવાય અન્ય કોઈ ઔષધ નથી. ભલભલા પાપનું નિવારણ એકમાત્ર અંત:કરણપૂર્વક કરેલી ક્ષમાયાચના કે પ્રાયશ્ચિતથો થઈ શકે છે. જૈનોનો આ મહામંત્ર ફક્ત શ્રાવકો પૂરતો સીમિત નથશે. આ મંત્ર માનવ માત્ર માટે છે. મિચ્છા-મિ-દુક્કડમ્ મહામંત્ર ફક્ત વર્ષમાં એક જ દિવસ ઉપયોગમાં લેવા માટેનો મંત્ર નથી. માનવ માત્ર જ્યારે જ્યારે કોઈનો અપરાધ કે પાપ કરે ત્યારે મિચ્છા-મિ-દુક્કડમ્ મહામંત્રને હૃદયમાં રાખી દિલના શુદ્ધ ભાવો ક્ષમાયાચના કરે તો જીવનમાં થતાં અન્ય અપરાધો કે પાપથી બચી શકે

રાજકોટ સહિત સૌરાષ્ટ્રભરમાં પર્વધિરાજ પર્યુષણની આરાધનાના છેલ્લા દિવસે સંવત્સરીની ઉજવણી

જૈનોએ મિચ્છામી દુકકડમ સાથે ભાવ પ્રતિક્રમણ કરીને ક્ષમાપ્ના

આજે સંવત્સરી પર્વની આરાધના સાથે પર્યુષણ પર્વનું પણ સમાપન થશે આ સાથે સમુહ ક્ષમાપના યોજાશે. ઉપાશ્રયોમાં કાવ્ય સૂત્રના વ્યાખ્યાન દરમિયાન પ્રભુ વીરની પાટ પરંપરાનું વર્ણન કરવામાં આવશે સાધુ-સાઘ્વીજી ભગવંતોની નિશ્રામાં પ્રતિક્રમણ યોજાશે બપોરના ત્રણ વાગે તમામ ઉપાશ્રયોમાં સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ કરવામાં આવશે.

સંવત્સરી પર્વ ક્ષમાપના પર્વ પણ કહેવાય છે. કોઇપણ જીવ કે વ્યકિતનું મન વચન કે કાર્યાથી મનદુભાવ્યું હશે તો તે જીવની ક્ષમા યાચના માગશે. તથા જૈનો એકબીજાન મિચ્છામિ દુકકડમ પાઠવશે. સંવત્સરીના બીજા દિવસે તપસ્વીઓના પારણા થશે આજે સર્વ જીવોને ખમાવી દો આજે સંવત્સરી મહાપર્વ એટલે ક્ષમાપના પર્વના દિવસે જુના ક્રોધના કાંટાઓને દુર કરી ક્ષમાની કામધેનું આત્માના ખેતરમાં ઉભી કરી દો આ મહાપર્વના દિવસે સંકલ્પ લઇએ કે કોઇ ક્રોધ કરશે તો હું ક્ષમા રાખીશ છતાં ક્રોધ થશે તો ક્ષમાઁ કરીશ. આજે સંવત્સરી નિમીતે જૈન સંઘમાં વિવિધ કાર્યક્રમો આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
પર્યુષણના આઠ દિવસમાં તપ વડે જૈનો મન શુઘ્ધિ અને કાર્યસિઘ્ધ કરે છે. ઉપવાસ આંયબીલ એકાસણ અઠ્ઠમ સહિતની વિવિધ તપશ્રર્યા કરે છે. સંવત્સરી પર્વ એટલે ક્ષમાનું આદાન-પ્રદાન મહાપર્વ સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ ની ક્રિયા દ્વારા સર્વ જીવોને ખમાવવામાં આવે છે. જેનો પોતાના હાથે થયેલા દોષો અંગે ક્ષમા માંગે છે. અને કોઇ હાથે થયેલ દોષની ક્ષમા આપે છે. આ ક્રિયા માંગલિક છે આઘ્યાત્મિક છે અને મહાપુરુષોએ બતાવેલી છે.
આ ક્રિયામાં માત્ર માનવ જાત ને નજર સામે રાખવાની નથી પરંતુ સમગ્ર પ્રાણી સૃષ્ટિને આંખ સામે રાખવાની હોય છે.
આજે જૈનો સાંજે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણની ક્રિયા કરશે અને સર્વજીવોની ક્ષમા યાચના કરશે કાલે તપસ્વીઓના પારણા થશે જેમણે માસ ક્ષમણ સોળભથ્થુ, અઠ્ઠાઇ, નવાઇ કે અઠ્ઠમ, એકાસણા કર્યા હશે તે તપસ્વીઓ પારણા કરશે પાશણામાં સાકરનું પાણી સુંઢની ગોળી રાબ વગેરે લેવાના હોય છે સંવત્સરી પ્રતિક્રમણ સાથે પર્વનું સમાપન થાય છે.