મેં પ્રેમ કર્યો એકને,પણ ગુમાવવાના આવ્યા બે ને!

શાહનામા
– નરેશ શાહ

એક અલૌકિક સંબંધની જેમ આ ત્રિકોણીય પ્રેમ અને સ્નેહના પ2વાનાને જ આપણે આવતી સદીમાં પણ યાદ ક2વાના છીએ કારણકે ત્રિકોણ હોવા છતાં તેમાં ઈર્ષા, અધિકાર કે કડવાહટ કરતાં ખળખળ વહેતાં ઝરણાં જેવો સ્નેહ, આદર અને ટયૂનિંગ જ પ્રગટ થતાં 2હ્યાં હતા, છેક સુધી. આપણે અમૃતા પ્રિતમ-સાહિર લુધયાનવી અને ઈમ2ોઝની વાત ક2ી રહ્યા છીએ. પ્રેમ કેટલો નિશબ્દ હોવો જોઈએ તે સાહિર-અમૃતાજી કિસ્સામાંથી ફલિત થાય છે તો સ્નેહાદર કેવો નિસ્વાર્થ હોય એ અમૃતાજી-ઈમ2ોઝના સહિયા2ા સમયકાલમાંથી પ્રતિત થાય છે. 1980 ના ઓકટોબરમાં શાયર સાહિર લુધયાન્વી જન્નતનશીન થયા એ પછી અમૃતા પ્રિતમે લખ્યું : મૈં તુમ્હેં ફીર મીલુંગી.

ઓકટોબર, 200પમાં અમૃતા પ્રિતમે કાયમી એકઝિટ લીધી ત્યા2ે ઈમ2ોઝ પોતાના ઝજબાત આ રીતે વ્યક્ત ર્ક્યા : વો ગઈ નહીં, મેરે આસપાસ હી હૈ, યહીં-કહીં.

શાદી કે નિકાહ વગર જ જીવાયેલાં સાહિર-અમૃતા-ઈમ2ોઝના આત્મીય્ સંબંધ અને લગાવની આ દાસ્તાન જગજાણીતી છે અને અમૃતા પ્રિતમની પ્રથમ બાયોગ્રાફી 2ેવન્યુ સ્ટેમ્પને કારણે ઘણી બધી વાતોથી લોકો, રસિકો વાકેફ છે જેમ કે, અમૃતાજી સાહિરના એંઠા ગ્લાસ કે સિગા2ેટના ઠૂંઠા પીને તેને પામ્યાંનો અહેસાસ ક2ી લેતાં તો ઈમ2ોઝના સ્કૂટ2 પ2 બેઠાં-બેઠાં ઈમ2ોઝની પીઠ પ2 આંગળીઓથી લખતાં: સાહિર… અમૃતા પ્રિતમનો સાહિ2 માટેનો આ લગાવ ચિત્રકા2 ઈમ2ોઝ જાણતાં અને છતાં તેઓ છેક 19પ7 પછીથી સતત અમૃતા પ્રિતમની સાથે જ હમસફ2 બનીને 2હ્યાં. આ વાત એ શરૂઆતી દિવસોની છે કે જયા2ે આ2ંભિક ઓળખાણ ઉર્જાનું સ્થાન લઈ લે પછીથી તેની ગે2હાજ2ીની કલ્પના પણ થથ2ાવી મૂકના2ી હોય છે. અમૃતા પ્રિતમ – ઈમ2ોઝ 1960 સુધીમાં એકબીજા માટે લગભગ આદતી બની ગયા હતા અને ત્યા2ે જ એક ઘટના બની.

અમૃતા પ્રિતમજીના એક પુસ્તકના ક્વ2ની ડિઝાઈન વખતે તેમને કહેવામાં આવ્યું કે મુંબઈથી એક ચિત્રકા2 હમણાંથી દિલ્હી આવીને વસ્યાં છે. તેમની પિંછીમાં પ્રભાવિત ક2ી દે તેવો જાદુ છે. દિલ્હીના જ ચિત્રકાર સેઠીના આ શબ્દો પછી અમૃતાજી ઈમ2ોઝને મળ્યાં. બુકનું ક્વર ડિઝાઈન થયું. ઈમરોઝ ઘરની બહુ નજીક રહેતાં હોવાથી અવાર-નવાર અમૃતાજીના ઘેર આવતાં રહેતાં. ક્યા2ેક ક્વ2ની ડિઝાઈન ડિસ્ક્સ ક2વા તો ક્યા2ેક વાંચવા માટેની કોઈ ક્તિાબ લેવા દેવા માટે. પ્રથમ પિ2ચય, પહેલી ઓળખાણ, પછી પિછાણ અને ત્યા2 બાદ આત્મીયતાની સીડી સુધી પહોંચી ગયો હતો. બધું સહજ હતું છતાં સ્ટ્રોંગ હતું પણ હજુ કદાચ અમૃતાજી કે ઈમ2ોઝ સુધી આ અહેસાસ તીવ્રતાથી પહોંચ્યો નહોતો. જે છે એ દુર્લભ છે, એની અનુભૂતિ ઘણી વખત એ વસ્તુ કે વ્યક્તિને છોડવાની આવે ત્યા2ે જ સ્પ્રીંગની જેમ ઉછળીને સામે આવતી હોય છે.

એ વખતે ઈમ2ોઝ શમા નામના માસિક સામયિકમાં કામ ક2તાં હતા. એ જ ઓફિસ પ2 એક દિવસ સુપ્રસિદ્ઘ નિર્દેશક- નિર્માતા – અભિનેતા ગુરૂદત્તનો પત્ર આવ્યો. તેઓ ઈમ2ોઝને પોતાની સાથે, પોતાની ફિલ્મોમાં કામ ક2વા માટે બોલાવતાં હતા. ઈમ2ોઝ એ જ બપો2ે પત્ર લઈને અમૃતા પ્રિતમને દેખાડવા ગયા. અમૃતાજીએ એ પત્ર વાંચ્યો. વાંચીને અમૃતાજી અપસેટ થઈ ગયા. તેમને લાગ્યું કે, જે મુંબઈ શહે2ે મા2ો સાહિ2 છીનવી લીધો, એ જ શહે2 હવે મા2ી પાસેથી ઈમ2ોઝને છીનવી લેવા માટે તેને પણ બોલાવી 2હ્યું છે… લેકીન- યે ના હોંઠો પ2 આ શક્તા થા, ના આયા : અમૃતા પ્રિતમ આમ લખ્યાં પછી કહે છે કે મને યાદ છે કે મેં ઈમ2ોઝને અભિનંદન આપેલાં અને પછી અચાનક જ હું તેને (ઈમ2ોઝને) એક વાર્તા કહેવા લાગી હતી.

2ેવન્યુ સ્ટેમ્પ પછી અમૃતા પ્રિતમજીની જીવનીના ટૂકડાઓ-પ્રસંગો-અનુભૂતિઓને બયાન ક2તું આત્મકથાનું બીજું પુસ્તક અક્ષ્ા2ોં કે સાયે પ્રગટ થયું તેમાં આ આખો પ્રસંગ લખતાં અમૃતા પ્રિતમે ઈમ2ોઝને કહેલી આખી કહાણી પણ આલેખી છે. ઈમ2ોઝ-અમૃતાજી વચ્ચે મોટાભાગે વાતચીતનો વિષય પુસ્તકો જ 2હેતાં. ક્યુ પુસ્તક ખ2ીદયું, વાંચ્યું, કેવું છે વગે2ે અમૃતાજી કહેતાં તો ઈમ2ોઝ જોયેલી નવી ફિલ્મની વાતો છેડતાં. ગુરૂદત્તનો પત્ર લઈને આવેલાં ઈમ2ોઝને અમૃતા પ્રિતમે એ દિવસોમાં વાંચેલી એક અંગે્રજી નોવેલની કથા જ કહેવા માંડી : એક શાય2 હતો. તેણે એક ખુબસુ2ત યુવતી જોઈ પણ પોતાનો પ્રેમ વ્યક્ત ન ક2ી શક્યો. માત્ર નઝમ, કવિતા લખીને લાગણીઓ બયાન ક2તો 2હ્યો. એ જ શાય2નો એક સુંદ2 દેખાતો દોસ્ત હતો. તે હિંમત ક2ીને પેલી યુવતીને મળવા લાગ્યો. મળે ત્યા2ે શાય2 દોસ્તે લખેલી શાય2ી કે શાય2 દોસ્તે શીખવાડેલી વાતો એ દોસ્ત ક2તો. જે સાંભળીને યુવતી ઓવાિ2 જતી.

આખ2ે દોસ્ત અને ખુબસુ2ત યુવતીના લગ્ન થઈ ગયા પણ ત2ત જ યુદ્ઘ શરૂ થઈ જતાં દોસ્ત અને શાય2ે યુદ્ઘના મો2ચે જવું પડયું. 2ણભૂમિ પ2થી એ પતિ શાય2ે લખી આપેલાં પત્રો-શાય2ી, પોતાના નામે પત્નીને મોકલતો. પત્ની એ વાંચીને ભાવવિભો2 બની જતી. પતિ માટેનો તેનો પ્રેમ બેવડાઈ જતો… થવા કાળ હતું કે યુદ્ઘમાં પતિ શહીદ થઈ ગયો અને શાય2 ગંભી2 2ીતે ઘાયલ. હોસ્પિટલમાં શાય2 સા2વા2 લેતો હતો ત્યા2ે દોસ્તની પત્ની, તેને મળવા આવી. એ પતિની વાતો જાણવા માંગતી હતી. કા2ણકે એ મને અનહદ ચાહતો હતો, કહીને ખુબસુ2ત પત્નીએ પત્રનો થપ્પો શાય2ના હાથમાં મૂક્યો : જૂઓ, તેના આ પત્રો વાંચો. શાય2ે (પોતે જ લખેલાં પત્ર) વાંચવાના શરૂ ર્ક્યા. બ2ાબ2 ત્યા2ે જ લાઈટ જતી 2હી પણ અંધા2ામાં ય શાય2 વાંચતો જ 2હ્યો… ખુબસુ2ત યુવતીને પહેલાં તો આ વિચિત્ર લાગ્યું પ2ંતુ તુ2ત જ સમજાઈ ગયું કે જે શબ્દોમાંથી છલકાતો પ્રેમ પતિનો હોવાનું તે માનતી હતી, તે લાગણી તો આ શાય2ની હતી. તેણે શાય2 ત2ફ જોયું. શાય2ે પત્ર વાંચતા-વાંચતાં જ અંતિમ શ્ર્વાસ લઈ લીધા હતા. પેલી યુવતીએ ચિ2નિાંમાં પોઢેલાં શાય2ના હોઠને ચૂમી લીધાં અને પછી તેના કાનમાં બોલી : આઈ લવ વન મેન બટ લોસ્ટ હીમ ટવાઈસ. મૈં પ્રેમ તો એક જ વ્યક્તિને ર્ક્યો પ2ંતુ તેને ગૂમાવ્યો બે વખત.

અમૃતાજીએ કહેલી આ વાર્તા સાંભળીને ઈમ2ોઝ નીકળી ગયા, તેઓ મુંબઈ પહોંચી ગયા. ગુરૂદત્તની ઓફિસ જોઈન ક2ી લીધી પણ બ2ાબ2 ત્રણ દિવસ પછી તેમણે અમૃતાજીને ફોન ક2ીને કહ્યું : હું દિલ્હી (પાછો) આવી 2હ્યો છું… એ પછી ઈમ2ોઝે ક્યા2ેય અમૃતા પ્રીતમને છોડયા નહીં.